Blog

/

Wiedza Ogólna

Amanita Muscaria czyli Muchomor Czerwony. Fakty i mity.

Styczeń 15, 2024 • 8 min czytania •

Amanita Muscaria czyli Muchomor Czerwony - obalamy mity i sprawdzamy fakty oraz jego właściwości i działanie.

Muchomor czerwony to jeden z najbardziej rozpoznawalnych grzybów powszechnie występujących w Polsce. Jego charakterystyczny wygląd z czerwonym kapeluszem usianym białymi plamkami sprawia, że jest dobrze znany, choć otacza go zła sława. W polskiej kulturze uchodzi głównie za trującego, podczas gdy w innych regionach świata, zwłaszcza na Syberii, był wykorzystywany w celach szamańskich i rytualnych.

Amanita Muscaria, Muchomor Czerwony i Fly Agaric - Co to jest?

Amanita muscaria, potocznie nazywana muchomorem czerwonym lub fly agaric, to niezwykły gatunek grzyba z rodziny muchomorowatych (Amanitaceae). Występuje powszechnie w lasach iglastych, mieszanych i liściastych półkuli północnej. Rośnie w Ameryce Północnej, Europie, północnych regionach Azji, a nawet Australii, dokąd został zawleczony.

Kluczowe związki zawarte w ciele owocników to kwas ibotenowy oraz muscymol. Ich obecność oraz specyficzny mechanizm działania w ośrodkowym układzie nerwowym powodują, że doświadczenia po spożyciu tego grzyba znacząco różnią się od typowych halucynacji wywoływanych przez psylocybinę czy LSD.

Amanita muscaria działa jak silny deliriant i halucynogen, powodujący omamy wzrokowe, senność, intensywne marzenia senne. Mimo pewnej toksyczności, od tysięcy lat pełnił istotną rolę kulturową i religijną u ludów Syberii, Skandynawii, Japonii. Był też wykorzystywany praktycznie - do zabijania much, stąd jego polska i angielska nazwa.

Systematyka i klasyfikacja muchomora czerwonego

Historia muchomora czerwonego

Muchomor czerwony ma długą i barwną historię wykorzystywania przez człowieka, sięgającą nawet 10 tysięcy lat wstecz. Jedne z najstarszych przedstawień tego charakterystycznego grzyba z czerwonym kapeluszem w białe kropki odnaleziono na skalnych malowidłach sprzed 7-10 tysięcy lat na Saharze. Świadczyć to może, że już w epoce kamienia łupanego ludzie dostrzegali jego niezwykłe, odurzające właściwości.

W starożytności muchomor prawdopodobnie dodawany był do rytualnych napojów, takich jak soma spożywana podczas obrzędów wedyjskich w Indiach czy haoma używana przez szamanów perskich. Miało to ułatwiać mistyczne uniesienia i kontakt ze światem sacrum.

Od dawien dawna muchomor czerwony stanowił pewien element praktyk ludów Syberii. Szamani syberyjscy po spożyciu muchomora wprawiali się w trans, tańczyli w rytm bębnów, odbywali podróże do innych światów. Czasem ich mocz, który nadal zawierał psychoaktywne związki, był wypijany przez członków plemienia dla wzbudzenia halucynacji.

W epoce wikingów i średniowieczu w Europie panowały mieszane uczucia co do muchomora. Z jednej strony przypisywano mu magiczną moc, z drugiej traktowano go nieufanie, jako źródło czarów i zabobonów. Krążyły opowieści, że wojownicy wpadają po nim w niekontrolowany, bitewny szał. Nie potwierdzają tego jednak badania historyczne.

Znacznie większą popularność zyskał natomiast w kulturze Japonii. Grzyby dodawano w formie suszonej do przygotowanych wcześniej potraw i napojów serwowanych podczas uczt weselnych i innych świąt. Miało przynosić to szczęście i płodność.

W Europie natomiast wykorzystywano raczej prozaiczne właściwości muchomora jako środka owadobójczego. Stąd jego nazwa “muchomor” - morzący muchy. Kawałki suszonych kapeluszy moczono w mleku lub wodzie, przyciągając w ten sposób i zabijając muchy.

Jak widać, przez setki i tysiące lat ludzkości towarzyszyły skrajne i sprzeczne opinie na temat tego niezwykłego grzyba - od uznania za święty, szamański specyfik, przez oskarżenia o czary, aż po wykorzystanie go w roli trutki.

Gdzie i kiedy znajdziemy Muchomora Czerwonego?

Muchomor czerwony należy do gatunków grzybów powszechnie występujących w polskich lasach. Można go znaleźć na terenie całego kraju, zarówno na nizinach, jak i w górach.

Preferowanym środowiskiem dla tej odmiany grzyba są lasy iglaste oraz mieszane, bogate w takie drzewa jak sosny, świerki, modrzewie i brzozy- to właśnie w ich pobliżu należy szukać czerwonych kapeluszy należących do muchomora czerwonego. Rozwija się on bowiem w symbiozie z korzeniami drzew, tworząc mikoryzę. Najczęściej spotykany jest na kwaśnych, piaszczystych glebach.

Sezon na poszukiwanie i zbieranie muchomora czerwonego w polskich warunkach przypada od czerwca do listopada. Największe nasilenie owocników obserwuje się w miesiącach jesiennych, szczególnie we wrześniu i październiku.

Jak wygląda Amanita muscaria?

Amanita muscaria jest jednym z łatwiejszych do rozpoznania gatunków grzybów. Swoją nazwę- muchomor czerwony zawdzięcza czerwonej skórce pokrywającej kapelusz owocnika. Jego charakterystyczne, jaskrawe barwy sprawiają, że trudno go pomylić z innymi grzybami występującymi w polskich lasach.

Dojrzały owocnik Amanity muscarii ma kapelusz o średnicy od 8 do 20 cm. Jego kolor zwykle bywa intensywnie czerwony, lecz może przybierać także bardziej pomarańczowe lub żółte odcienie. Całą powierzchnię kapelusza pokrywają okrągławe, białe plamy, będące pozostałością osłony pierwotnej z wcześniejszych faz rozwoju grzybni. Te charakterystyczne “kropki” są łatwym sposobem odróżnienia muchomora od innych gatunków grzybów.

Muchomor czerwony posiada długi, smukły trzon, sięgający od 8 do 15 cm długości. Zwykle jest on barwy białej lyb lekko kremowej, zwieńczony charakterystycznym bulwiastym zgrubieniem. U podstawy trzonu znajduje się rodzaj pochwy, która u młodych okazów otacza cały trzon.

Pod spodem kapelusza muchomora znajduje się hymenofor złożony z licznych, gęstych blaszek. Są one zwykle białawe lub kremowe. Miąższ w kapeluszu i trzonie ma biały kolor i niewyróżniający się zapach.

Zwracając uwagę na te charakterystyczne cechy morfologiczne, można z dużą pewnością rozpoznać w lesie muchomora czerwonego i odróżnić go od potencjalnie trujących gatunków grzybów.

Amanita muscaria - skład chemiczny, aktywne związki

Skład chemiczny Amanita muscaria wyróżnia się ze względy na główne składniki aktywne odpowiedzialne za jej działanie na organizm człowieka. Należą do nich:

Kwas ibotenowy i muscymol - główne substancje psychoaktywne, odpowiadające za halucynogenne i odurzające działanie muchomora. Mają one zdolność wiązania się z receptorami neuroprzekaźników GABA i glutaminianu w mózgu, wywołując zmiany świadomości.

Muskaryna - toksyczny alkaloid o działaniu parasympatykomimetycznym, stymulujący układ cholinergiczny. Odpowiada za wiele nieprzyjemnych skutków ubocznych, takich jak zaburzenia równowagi, zawroty głowy, nudności, wymioty, ślinotok czy inne objawy zatrucia. Występuje jednak w niewielkich ilościach.

Muskazon - substancja toksyczna i psychoaktywna, podobna w działaniu do muscymolu.

Kwas tricholomowya - związek o właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwutleniających. Może odpowiadać za brak psucia się owocników.

Xantyna - alkaloid o działaniu pobudzającym układ oddechowy. W wyższych dawkach trujący.

Oprócz tego w skład Amanita muscaria wchodzi wiele innych związków - minerałów, niewielkie ilości alkaloidów tropanowych, acetylocholinę, białek i węglowodanów, decydujących o wartości odżywczej oraz smaku. Jednak to wymienione substancje są odpowiedzialne za specyficzne działanie tego niezwykłego grzyba.

Muscymol i GABA - para która stoi za muchomorem czerwonym

Muscymol to organiczny związek chemiczny, będący jedną z głównych substancji psychoaktywnych występujących w muchomorze czerwonym. Powstaje w procesie dekarboksylacji kwasu ibotenowego - kwas ibotenowy występuje naturalnie w muchomorze czerwonym.

Dekarboksylacja polega na odłączeniu grupy karboksylowej (-COOH) od cząsteczki kwasu ibotenowego, w wyniku czego powstaje muscymol. Proces ten zachodzi podczas suszenia lub gotowania grzybów, a także w ludzkim organizmie po jego spożyciu.

Muscymol jest agonistą receptorów GABA-A w mózgu, co oznacza, że wiąże się z tymi receptorami i pobudza je, naśladując działanie naturalnego neuroprzekaźnika – kwasu gamma-aminomasłowego (GABA). Dzięki temu muscymol wywiera hamujący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, uspokaja pobudzenie neuronów i łagodzi lęk.

Stąd w odpowiednich dawkach muscymol może mieć pozytywne działanie – zmniejszać poziom stresu, lęku i niepokoju, poprawiać sen, działać przeciwbólowo. Ma również wpływ na percepcję i świadomość, wywołując stany odurzające, senność i intensywne marzenia senne po spożyciu muchomora czerwonego. Dzieje się tak dzięki oddziaływaniu muscymolu na receptory GABA-A w mózgu.

Właściwości lecznicze muchomora czerwonego

Muchomor czerwony od wieków stosowany był w medycynie ludowej różnych kultur ze względu na przypisywane mu szerokie spektrum właściwości leczniczych. Współczesne badania również potwierdzają, że zawarte w nim substancje mogą wykazywać pozytywne działanie wspomagające leczenie wielu schorzeń.

Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne

Ze względu na obecność związków takich jak kwas tricholomowy i ksantyna, wyciągi z muchomora wykazują działanie hamujące rozwój bakterii oraz działanie przeciwzapalne. Mogą więc pomagać w gojeniu ran oraz leczeniu trądziku, egzemy i innych stanów zapalnych skóry. Wykorzystywane były do tego celu m.in. w postaci nalewki do nacierania czy maści.

Regulacja układu nerwowego

Alkaloidy znajdujące się w grzybach wiążą się z receptorami neuroprzekaźników w mózgu, wpływając na układ cholinergiczny, glutaminergiczny i GABA-ergiczny. Może to pomagać w zaburzeniach układu nerwowego, polepszać koncentrację i działanie pamięci, zmniejszać lęk i bezsenność. Badania wskazują też na potencjał w leczeniu padaczki i choroby Parkinsona.

Właściwości przeciwbólowe i rozluźniające mięśnie

Kwas ibotenowy i muscymol wykazują silne właściwości przeciwbólowe, działając na receptory opioidowe. Mogą więc przynosić ulgę w bólach reumatycznych, nerwobólach oraz migrenach. Ponadto substancje w muchomorze rozluźniają mięśnie, dzięki czemu pomagał on w kuracji drgawek, tików i skurczów mięśni.

Poprawa krążenia

Ze względu na działanie rozkurczające naczynia krwionośne, stosowanie preparatów korzystnie wpływają na poprawę krążenia obwodowego i dotlenienia tkanek. Pomagały więc chorym na miażdżycę, żylaki lub borykającym się z zimnymi kończynami.

Pobudzanie wydzielania soków trawiennych

Pod wpływem związków zawartych w muchomorze zostaje pobudzone wydzielanie enzymów trawiennych, co korzystnie wpływa na leczenie nieżytów żołądka i dwunastnicy oraz na poprawę trawienia.

Jak widać, Amanita muscaria to grzyb o szerokim spektrum potencjalnych zastosowań w leczeniu wielu chorób i dolegliwości. Konieczne są jednak dalsze badania, gdyż niektóre z przypisywanych grzybowi właściwości mają jedynie charakter anegdotyczny, a nie naukowy.

Amanita muscaria i aktualne badania

W ostatnich latach naukowcy przyjrzeli się bliżej potencjałowi terapeutycznemu związków zawartych w muchomorze czerwonym. Badania te wciąż pozostają we wstępnej fazie jednak wyniki już na tym etapie są obiecujące.

Związkiem budzącym największe zainteresowanie naukowców jest muscymol. W badaniach na zwierzętach wykazano, że chroni on neurony przed obumieraniem, poprawia neurogenezę i plastyczność synaps, a także znosi objawy stanów lękowych. Co więcej, w połączeniu z konwencjonalnymi lekami przeciwpadaczkowymi nasila on ich działanie. Obserwowano również, że muscymol łagodzi objawy zespołów zwyrodnieniowych i ma działanie neuroprotekcyjne.

Trwają również badania nad zastosowaniem muscymolu w terapii stresu pourazowego, uzależnień a nawet jako środka wspomagającego leczenie nowotworów. Ze względu na swoje uspokajające i nasenne działanie, wyciągi z Muchomora czerwonego stosuje się także w leczeniu stanów lękowych czy bezsenności.

Prowadzone są również próby wykorzystania związków z Amanity do poprawy nastroju i łagodzenia objawów depresji. Dotychczasowe wyniki są bardzo obiecujące. Wykazano na przykład, że muscymol, nawet w pojedynczej dawce, niweluje u gryzoni “depresyjny” fenotyp wywołany przewlekłym stresem.

Amanita muscaria - Mikrodawkowanie

Mikrodawkowanie Muchomora czerwonego polega na systematycznym przyjmowaniu bardzo niskich dawek suszonych owocników tego grzyba. Stosowane dawki mieszczą się zazwyczaj w zakresie 0.5-1.5 grama.

Mikrodawki nie wywołują typowych efektów psychoaktywnych kojarzonych z muchomorem czerwonym. Nie powodują omamów, zaburzeń świadomości czy intensywnych snów. Mają za to subtelniejsze działanie, zwiększające kreatywność, poprawiające nastrój i koncentrację oraz redukujące poziom stresu.

Mikrodawkowanie Amanity przynosi również korzyści w późniejszych fazach - podczas snu. Nawet tak niskie dawki wzmacniają witalność, intensywność i zapamiętywanie snów.

Suszenie Amanita Muscaria

Muchomor czerwony wymaga odpowiedniego przygotowania przed jego spożyciem w celu zredukowania zawartości toksycznych związków oraz wzmocnienia pożądanych substancji psychoaktywnych.

Kluczowe jest usunięcie możliwie największej ilości kwasu ibotenowego, który podczas metabolizmu w organizmie człowieka ulega dekarboksylacji do mniej toksycznego i silniej psychoaktywnego muscymolu. Im więcej tego procesu zajdzie już podczas suszenia grzybów, tym łagodniejsze i bezpieczniejsze będzie ich finalne działanie.

Najlepszą metodą jest powolne suszenie owocników w temperaturze około 40-50°C przez okres 12-24 godzin, a następnie ich długie leżakowanie w suchym i przewiewnym miejscu przez 2-3 miesiące. Jest to o tyle istotne ponieważ proces ten, zwany dekarboksylacją, powoduje stopniowy rozpad toksycznego kwasu ibotenowego na mniej szkodliwe związki.

Hodowla i uprawa Muchomora czerwonego (Amanita muscaria)

Muchomora czerwonego nie da się hodować w warunkach domowych ani w typowym przydomowym ogródku.

Wynika to z jego symbiotycznego trybu życia. Amanita muscaria, podobnie jak większość grzybów z rodzaju Amanita, tworzy w glebie rozległą grzybnię, która żyje w symbiozie z określonymi gatunkami drzew, głównie z sosnami, świerkami, brzozami czy dębami.

Grzybnia pobiera od drzew niezbędne składniki odżywcze, dostarczając im w zamian wodę oraz sole mineralne. Bez obecności odpowiednich drzew, z którymi muchomor mógłby utworzyć taką mutualistyczną zależność, nie jest w stanie przetrwać.

Próby hodowli muchomora czerwonego podejmowane były głównie poprzez zaszczepianie gleby wokół młodych drzewek zawiesiną z zarodników pozyskanych z dojrzałych owocników. Jednak nawet przy zastosowaniu tej metody sukces był niewielki.

Zdecydowanie łatwiej jest po prostu pozyskiwać dojrzałe okazy muchomora czerwonego poprzez zbiory w lasach, w których występuje on naturalnie.

Muchomor czerwony a polskie prawo

W Polsce Amanita muscaria, potocznie zwana muchomorem czerwonym, nie znajduje się na liście grzybów objętych ochroną gatunkową ani też nie jest zakazana prawnie do zbierania. Oznacza to, że zgodnie z polskim prawem zbieranie i suszenie tego grzyba w celach kolekcjonerskich lub naukowych jest w pełni legalne.

Podsumowanie

Muchomor czerwony, mimo nie najlepszej opinii, od stuleci budzi on niesłabnące zainteresowanie. Ten niezwykły grzyb zawiera bowiem szereg związków o przypuszczalnym działaniu terapeutycznym. Niegdyś chętnie wykorzystywany w medycynie ludowej, mógłby okazać się ciekawą alternatywą dla współczesnej farmakologii.

Kwasy ibotenowy i muscymol, oprócz właściwości odurzających, wykazują działanie rozkurczające i przeciwbólowe. Stosowano je między innymi w leczeniu migren, artretyzmu, neuralgii. Muskaryna znajduje zastosowanie w terapii Alzheimera i Parkinsona. Kwas tricholomowy z kolei ma właściwości przeciwzapalne i wzmacniające odporność.

Być może badania naukowe w przyszłości pozwolą lepiej poznać właściwości muchomora czerwonego oraz jego bezpieczne dawkowanie. A przy okazji ludzkość odkryje nowy, “naturalny” lek o szerokim spektrum zastosowań.